गुणवत्तेचे भविष्यातील निकष

‘गुणवत्तेचे भविष्यातील निकष काय असतील’ यावर अॅक्युरेट गेजिंगचे संचालक विक्रम साळुंखे आणि सुंदरम क्लेटन कंपनीचे अध्यक्ष आणि मुख्य कार्यकारी अधिकारी विवेक जोशी यांनी त्यांच्या ग्राहकांच्या गुणवत्तेच्या निकषांवरील अपेक्षा आणि अनुभव यावर ‘उद्यम’ प्रकाशनतर्फे नुकत्याच घेण्यात आलेल्या ‘यंत्रगप्पा’ या वेबिनारमध्ये सखोल मार्गदर्शन केले. त्याचा आढावा घेणारा लेख.

उद्यम प्रकाशनतर्फे सप्टेंबर 2020 महिन्यापासून 'यंत्रगप्पा' या वेबिनार सत्राचे आयोजन सुरू केले आहे. यंत्रगप्पाच्या पहिल्या कार्यक्रमामध्ये अॅक्युरेट गेजिंगचे संचालक विक्रम साळुंखे आणि सुंदरम क्लेटन या कंपनीचे अध्यक्ष आणि मुख्य कार्यकारी अधिकारी विवेक जोशी सहभागी झाले होते. धातुकाम मासिकाचे संपादक दीपक देवधर यांनी या दोन तज्ज्ञांशी 'गुणवत्तेचे भविष्यातील निकष काय असतील' या विषयावर संवाद साधला. हा प्रश्नोत्तर रुपातील संवाद धातुकामच्या वाचकांसाठी आम्ही देत आहोत.

दीपक देवधर : जोशी सर, तुमच्या परदेशी आणि स्थानिक ग्राहकांकडून तुमच्याकडे गुणवत्तेसंदर्भात कशा आणि कोणत्या प्रकारच्या अपेक्षा व्यक्त होत आहेत? तुम्हाला त्या अपेक्षांमध्ये काय बदल दिसून येतो?

काळानुसार ग्राहकांच्या अपेक्षा कशा बदलत गेल्या याचा विचार आता आपण करू. गुणवत्तेचा प्रवास पाहिला तर, कार मॅन्युफॅक्चरिंगच्या उत्पादनात सुरुवातीला एक व्यक्ती त्या कारचे संपूर्ण इंजिन जोडायची (अॅसेम्बल) किंवा 1-2 जणांची टीम संपूर्ण कारची अॅसेम्ब्ली करायची आणि त्या कारवर स्वतःचे नाव अतिशय अभिमानाने कोरायची. म्हणजे त्याकाळी त्यांचे स्वतःचे नाव ही त्यांच्या गुणवत्तेची ओळख असायची. कालांतराने अॅसेम्ब्ली लाइन आली. अनेक लोक एकत्र येऊन त्या गाडीचा एक एक भाग तयार करायला लागले. त्यामुळे त्या सर्व ठिकाणी गुणवत्तेची तपासणी करणे हा संपूर्ण अॅसेम्ब्लीचा एक भाग झाला. जे लोक पार्टचा पुरवठा करीत होते, ते सुरुवातीलाच कोणता पार्ट चांगला आहे, कोणता चांगला नाही यानुसार पार्टचे वर्गीकरण (सॉर्टिंग) करून द्यायचे. त्याच्यानंतर त्यातील दोष मोजले जायचे. या दोषाचे प्रमाणदेखील 2 टक्के, 5 टक्के, 10 टक्के असे गणले जायचे. हळूहळू ग्राहकाने हे प्रमाण टक्क्यांमध्ये नको तर PPM मध्ये सांगा अशी अपेक्षा व्यक्त केली. म्हणजे 10 लाखांपैकी किती भाग ग्राहकाकडे सदोष आले त्याचे मोजमाप केले जाई आणि त्या मूल्यांकनावरून ग्राहक निर्मात्याला गुणवत्तेचे रेटिंग देणार. डॅमलर, व्हॉल्व्होसारख्या कंपन्यांच्या दृष्टिकोनातून गुणवत्ता म्हणजे, त्यांना निर्दोष पार्टचा (झीरो डीफेक्ट) पुरवठा. आताच्या ग्राहकाची केवळ 'झीरो डीफेक्ट' नाही, तर त्याचबरोबर 'झीरो इफेक्ट टू द एन्व्हायर्नमेंट' म्हणजे पर्यावरणपूरक हीदेखील अपेक्षा अधिक प्रकर्षाने व्यक्त होताना दिसते. अशा पद्धतीच्या ग्राहकाच्या अपेक्षा येथून पुढील काळात वाढत जाणार आहेत.

गुणवत्तेबाबत सर्वांची मते भिन्न असतात. प्रत्येकासाठी गुणवत्तेचे निकष वेगवेगळे असतात. गेल्या 20-25 वर्षांमध्ये वाहन उद्योगामध्ये गुणवत्तेचे निकष किती मोठ्या प्रमाणात बदलले गेले, हे आपण सर्वांनीच पाहिले. या सर्व प्रवासात इक्विपमेंट सप्लायर म्हणून आम्हीदेखील खूप बदलांचे साक्षीदार आहोत. सुरुवातीच्या काळात उद्योजकांकडून एखादे मेजरिंग इक्विपमेंट अंतिम तपासणीच्यावेळी सर्व गुणवत्तेच्या तपासणीसाठी अतिशय काळजीपूर्वक वापरून, अंतिम वर्गीकरण करून त्या पार्टचा पुरवठा केला जात असे. आता त्या पद्धतीमध्ये बदल झाला आहे. जो उत्पादाची प्रत्यक्ष निर्मिती करतो, गुणवत्ता ही त्याची जबाबदारी झाली आहे. त्यासाठीची सर्व पूरक साधने आजकाल त्या मशीनवरच ऑपरेटरला उपलब्ध करून दिलेली असतात. गुणवत्तेचे नियंत्रण, गुणवत्तेची खात्री या सगळ्याच्या व्याख्या काळानुरूप बदलत गेल्या. त्याचबरोबर आपल्या देशातील सर्व पुरवठादारांच्या बाजारपेठादेखील बदललेल्या आहेत.

दीपक देवधर : जोशी सर, जागतिक ग्राहकांना पुरवठादार म्हणून जेव्हा तुम्ही पुरवठा करता त्यावेळी आपल्या भारतीय संस्कृतीचा विचार केला तर एक विशेष संस्थात्मक वर्तणूक (टिपिकल ऑर्गनायझेशनल बिहेव्हियर) आपल्याकडील कंपन्यांमध्ये असते. मागणीच्या दृष्टिकोनातून या संस्कृती तुम्ही कशा पद्धतीने अनुभवत आहात? ही वर्तणूक बदलण्याकरिता तुम्हाला तुमच्या कंपनीमध्ये किंवा तुमच्या पुरवठादाराच्या कंपनीमध्ये काही बदल अपेक्षित आहेत का? त्याला तुम्हाला प्रतिसाद कसा मिळतो, त्याविषयी सांगा.

आपल्याकडे पूर्वी पद्धत होती की, आपल्याला काहीतरी आधुनिक करायचे असल्यास आपण पाश्चिमात्य देशांकडे धाव घ्यायचो. जपान, युरोप किंवा अमेरिकेमधून त्या गोष्टी कॉपी करायचो. आता तो काळ गेला. आताच्या स्पर्धेच्या युगात उत्पादनाला 'कॉपी पेस्ट' चालत नाही. तंत्रज्ञान कॉपी करता येऊ शकते, त्यामध्ये पाहिजे तसे फेरबदल करणे शक्य असते, पण ज्या प्रणाली आहेत, त्या आपण कॉपी करू शकत नाही.
व्हॅल्यू अॅडेड आणि नॉन व्हॅल्यू अॅडेड याचे वर्गीकरण करून नॉन व्हॅल्यू अॅडेड कामे आपण कमी करीत गेलो तर आपल्या उत्पादाची गुणवत्ता आणि किंमत अशा दोन्ही बाबींवर निश्चित फरक पडेल. उत्पादनही वेळेमध्ये नियंत्रित करता येईल.
श्रम शक्तीची उपलब्धता, मानसिकता आणि वृत्ती या तिन्ही बाबींसदर्भात जगभरात भारताकडे सकारात्मकतेने पाहिले जाते. परंतु अंदाजानुसार वर्तनात (प्रेडिक्टेबल बिहेव्हियर) आपण भारतीय मागे पडतो, हा आपल्यातील सगळ्यात मोठा दोष इतर देश अधोरेखित करतात. म्हणजे एखादी गोष्ट वेळेवरच होईल, अमूक एव्हढीच संख्या असेल, अपेक्षित गुणवत्ताच मिळेल, त्याचबरोबर आपला माल अपेक्षित वेळेत पोहोचेल, अमूक एके दिवशी उत्पादन सुरू होईल, अशा बाबतीत आपण अंदाजबरहुकूम काम करण्यात मागे पडतो. आपल्याला आपले सातत्य, विश्वासार्हता आणि अंदाजात्मकता वाढवावी लागेल.
जर आपल्यासमोर एखादी समस्या आली, तर साधारणतः मालकांची किंवा वरिष्ठ अधिकाऱ्यांची पहिली प्रतिक्रिया असते की, ही समस्या कोणामुळे तयार झाली. हा प्रश्न म्हणजे संस्कृतीचा भाग झाला. त्याऐवजी आपण 4W आणि 1H च्या आधारे, ही समस्या कशी आली, कुठे आली, केव्हा आली याचे विश्लेषण केले पाहिजे. कंपनीच्या गेटमध्ये येणारा कोणताही कामगार, मी आज कंपनीत काहीतरी बिघडवून जाईन, या विचाराने कधीच आत येत नाही. आज मी काहीतरी चांगले काम करेन असाच विचार तो करतो. प्रत्येक कामगाराचे काम चांगले होण्यासाठी त्यांना आवश्यक सिस्टिम पुरविणे हे आम्हा वरिष्ठांचे काम आहे. म्हणजे कामात काही समस्या आली, सदोष भाग तयार होत असतील, उत्पादन सातत्याने थांबत असेल तर त्यामागील कारण शोधण्यासाठी सिस्टिमचा उपयोग होणार आहे. या सिस्टिममुळे डेटा गोळा करणे सहज शक्य असते. जपानी लोकांनी यासाठी 'TEI म्हणजे टोटल एम्प्लॉई इन्व्हॉल्व्हमेंट' या कार्यपद्धतीचा अवलंब केलेला आहे.

दीपक देवधर : साळुंखे सर, मोठ्या आणि त्याचबरोबर छोट्या कंपन्यादेखील तुमचे ग्राहक आहेत. विवेक जोशी यांनी सांगितल्याप्रमाणे कारखान्यात अशा प्रकारचा सांस्कृतिक बदल आणण्याकरिता छोट्या कंपन्यांचा प्रतिसाद कसा असतो. इक्विपमेंटच्या संदर्भात तुमच्याकडून छोट्या कंपन्या काही वेगळ्या अपेक्षा करतात का?

मध्यंतरी आमच्याकडे कल्याणी फोर्जचे चेअरमन आणि संचालक बाबासाहेब कल्याणी आले होते. त्यांनी त्यांच्या बोलण्यामध्ये मिडीया ब्रेक्स ही फार सुंदर संज्ञा (टर्मिनॉलॉजी) वापरली होती. त्यांच्या अनुभवावरून ते म्हणाले की ''पार्ट आधी जातो आणि त्याच्यानंतर डेटाचा प्रवास (ट्रॅव्हल) होतो.'' खरेतर आपल्या सर्वांनाच माहिती आहे की डेटा हे सर्वात वेगवान प्रवास करणारे टूल आहे. पण या मिडीया ब्रेक्समुळे तो डेटा कोणत्यातरी मशीनवर, कोणत्यातरी वहीमध्ये, कोणत्यातरी रेकॉर्डमध्ये असतो. जेव्हा कधी कोणतीतरी समस्या येते तेव्हा आपल्या भारतीय पोलिस व्यवस्थेप्रमाणे आपल्याकडे त्याचा शोध घेतला जातो. पण त्याच डेटावर जर वेळेवर कृती केल्या, त्याच्या योग्य नोंदी ठेवल्या गेल्या तर नक्कीच त्याचा फायदा होऊ शकतो.
वाहन उद्योगामध्ये आपण अनेकदा ऐकतो की, गाड्या परत बोलाविल्या जातात. अशावेळी आपल्या OEM साठी ट्रेसेबिलिटी फार महत्त्वाची असते. आता जे BS6 हे नवीन स्टँडर्ड आलेले आहेत, त्याच्या खूप रीक्वायरमेंट या ट्रेसेबिलिटीवर अवलंबून आहेत. यासाठी शॉप फ्लोअरवरचा वेगवेगळ्या प्रक्रियांचा डेटा कनेक्ट करणे, त्याचा योग्य पद्धतीने वापर करणे, डेटा आधारित निर्णय घेणे, या प्रकारचे काम मोठ्या कंपन्यांमध्ये होते. तीच संस्कृती आता आपल्याकडे सर्व आकाराच्या कंपन्यांमध्ये रुजली गेली पाहिजे. यापुढे भारताला जगात वाहन निर्मिती क्षेत्रातील महत्त्वाचे स्थान निर्माण करावयाचे असेल, चीनला एक पर्याय म्हणून आपल्याला जगात खंबीरपणे उभे रहावयाचे असेल तर, आपल्याला याच्यावर खूप मोठ्या प्रमाणात काम करण्याची गरज आहे.

दीपक देवधर : या बदलांसाठी आपण व्यक्तिगत आणि संस्थात्मक वर्तणुकीसंदर्भात बोललो. मशीनवर काम करणारा कामगार हा त्या त्या भागाच्या गुणवत्तेसाठी 'अकाउंटेबल' असेल, तरच ती गुणवत्ता पुढे वाढत जाणार आहे. या परिस्थितीमध्ये तंत्रज्ञानाच्या दृष्टिकोनातून कंपनीने कसा विचार केला पाहिजे? आजच्या या परिस्थितीमध्ये MSME साठी आधुनिक उपकरणे ही बाब गरजेची बनली आहे का? याविषयी आपले काय मत आहे?

1. व्यक्तिगत गुणवत्ता (क्वालिटी ऑफ अ पर्सन) : स्वतःची, कामगारांची, अधिकाऱ्यांची गुणवत्ता. कौशल्य (स्किल), ज्ञान (नॉलेज) आणि दृष्टिकोन (अॅटिट्यूड) या तिन्ही निकषांवर गुणवत्तेच्या दृष्टिकोनातून प्रत्येकासाठी काम केले गेले पाहिजे.
2. कंपनीमधील प्रणाली : गुणवत्तापूर्ण प्रणालीवर भर देणे. कच्चा माल आतमध्ये येऊन अंतिम उत्पादाचे पॅकेजिंग करून ते बाहेर जाईपर्यंत सर्वत्र दर्जेदार प्रणाली असणे आवश्यक आहे. प्रक्रिया कशा केल्या जातात, बॅच असो किंवा मास प्रॉडक्शन असो किंवा उत्पाद ग्राहकाला दिल्यानंतर आफ्टर सर्व्हिस असो, या सर्वांची गुणवत्ता दर्जेदार असणे महत्त्वाचे आहे.
3. मशीनची गुणवत्ता (क्वालिटी ऑफ मशीन) : मशीन कितीही जुने असो किंवा नवीन असो, कोणत्याही बनावटीचे असो, आज त्या सर्व मशीनला जोडता येऊ शकणारे किंमतीने स्वस्त आणि चांगल्या पद्धतीने काम करणारे वेगवेगळे संवेदक बाजारात येत आहेत. त्याला जोडता येऊ शकणारे हार्डवेअर आणि सॉफ्टवेअरदेखील आज उपलब्ध आहेत. डेटा गोळा करून सॉफ्टवेअरद्वारे त्यावर प्रक्रिया करून मशीनचा डेटा पूर्णपणे जवळ ठेवता येणे शक्य आहे. यामुळे ब्रेकडाउन मेंटेनन्सऐवजी प्रेडिक्टिव्ह मेंटेनन्स करणे सोपे जाते. त्याच्याही पुढे जाऊन डिस्क्रिप्टिव्ह मेंटेनन्स हा प्रकार सध्या प्रचलित आहे, ज्यामध्ये मशीनच स्वतः कुठे समस्या येणार आहे ते सांगते. जिथे समस्या येणार आहे, तिथे कोणता बदल करावयाचा याची सर्व माहिती स्क्रीनवर येते. सूचनांनुसार मेंटेनन्स तंत्रज्ञ तो ते बदल करू शकेल. ही सगळी माहिती मशीन स्वतःच घेते, अलार्म देते की आता अमूक अमूक बदल करावयाचे आहेत.
4. प्रक्रियेची गुणवत्ता (प्रोसेस क्वालिटी) : प्रक्रिया डेटा ओरिएंटेड असली पाहिजे. मॅन, मेथड, मशीन, मटेरीयल आणि टूल या 4M आणि 1T प्रकाराची काळजी प्रक्रियेमध्ये घेतली पाहिजे.
5. तपासणीची गुणवत्ता (क्वालिटी ऑफ इन्स्पेक्शन) : प्रक्रिया झीरो डिफेक्ट कशी असेल त्यावर काम केले पाहिजे. ते करण्यापूर्वी ग्राहकाच्या गरजा लक्षात घेऊन आपल्याला त्यांची 100 टक्के तपासणी वेळेत करता आली पाहिजे. भारतात सर्वात प्रथम अॅक्युरेट कंपनीने ऑटो गेज तयार केले. 40-45 सेकंदामध्ये जवळपास 150-170 पॅरामीटर तपासले जायचे. त्याचे निकालही एका मायक्रॉनच्या आत मिळतात. त्या इक्विपमेंटची विश्वासार्हता 100% असून 100 % ऑनलाइन काम करून 'झीरो पर्सेंट पीपीएम टू कस्टमर' असे उत्पादन मिळविता येते. अशा प्रकारचा गुणवत्तेमधील दर्जा वाढला पाहिजे. पुढे जाऊन पार्टच्या ट्रेसेबिलिटीसाठी योग्य ती माहिती जमा करून जतन करणे हेसुद्धा महत्त्वाचे आहे.
6. उत्पादाची गुणवत्ता (क्वालिटी ऑफ प्रॉडक्ट) : ऑनलाइन गेजिंग, मशीनला थेट फीडबॅक, ऑनलाइन SPC आणि प्रेडिक्टॅबिलिटी.
7. पॅकेजिंगची गुणवत्ता (क्वालिटी ऑफ पॅकेजिंग) : हा सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा आपल्याकडे अनेकवेळा विचारात घेतला जात नाही. आपण जो उत्पाद बनवितो त्याचे पॅकेजिंग हे योग्यच असले पाहिजे याच्यावर आपण सर्व उद्योजकांनी खोलवर विचार करणे आवश्यक आहे.
हे 7 निकष आपल्यासाठी भविष्यातील गुणवत्ता ठरवू शकतात. MSME उद्योजकांना माझी विनंती आहे की या बाबी तंत्रज्ञानामुळे आजच्या जगात सहज उपलब्ध आहेत. त्याचा योग्य वापर करून वेळेच्या आत, योग्य व्यक्तीकडून, योग्य गुणवत्तेमध्ये आणि योग्य किंमतीमध्ये तुम्ही उत्पादाची निर्मिती करू शकता. मोठ्या कंपन्यांचे पुरवठादार होण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा वापर करून आपल्याला खूप संधी उपलब्ध आहेत असे मला वाटते.

दीपक देवधर : साळुंखे सर, ग्राहकाच्या सर्व गरजा लक्षात घेऊन तुम्ही जी काही साधने तयार करता त्यामध्ये MSME उद्योजकालासुद्धा आकर्षक वाटतील अशा इन्स्ट्रुमेंटची निर्मिती तुम्ही केली आहे का किंवा करणार आहात का? हा उद्योजक CMM कदाचित आज विकत घेऊ शकत नसेल, तर त्याला आपण काही पर्याय देऊ शकतो का, अशा अर्थाने तुमचा काही विचार चालू आहे का?

विक्रम साळुंखे : इक्विपमेंट सॉफिस्टिकेटेड असणे हे परफॉर्मन्सच्या दृष्टीने नुसता एक दिखावा नाही तर आता गरज आहे. उदाहरणार्थ, साधा कॅलिपरसुद्धा डायमेन्शन तपासतो आणि तीच डायमेन्शन आपण डिजिटल कॅलिपरनेदेखील तपासतो. दोन्ही कॅलिपर सारखेच काम करीत असले, तरीही दोन्हीच्या किंमतीमध्ये फरक का असा प्रश्न मला जर कोणी विचारला तर अशा परिस्थितीमध्ये डिजिटल कॅलिपरला न्याय देणे अवघड आहे. परंतु डिजिटल कॅलिपरमधील महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे, त्याद्वारे मिळणारा डेटा पुढच्या प्रक्रियेमध्ये वापरला गेला आणि त्याच्या आधारे काही निर्णय घेतले गेले तर त्या कॅलिपरच्या किंमतीपेक्षा त्याचे मूल्य अधिक असेल.
डिजिटल इक्विपमेंटमधून येणाऱ्या डेटाचे विश्लेषण आपल्याला करता आले पाहिजे. त्याचा वापर करून घेता आला पाहिजे. त्याच्यातून प्रेडिक्टिव्ह मेंटेनन्स करता आला पाहिजे, किंमत कमी करता येऊ शकते. या सर्वांसाठी डेटाचे विश्लेषण हा खूप महत्त्वाचा भाग आहे.
येणाऱ्या काळामध्ये आपल्या मानवी कौशल्यांमध्ये बरीच आव्हाने असणार आहेत. आपल्याला डेटासोबत काम करण्याची फारशी सवय नाही. आपली बरीचशी शक्ती सध्या डेटा आणण्यामध्येच खर्च होते. त्यानंतर त्याची नीट व्यवस्था लावणे, यामध्येच वेळ जातो आणि वेळेनंतर हाती आलेल्या विश्लेषणामधून फारसे काही साध्य होत नाही. तंत्रज्ञानामुळे डेटा तुमच्या हातात त्वरित मिळू शकतो. पण तो तुम्हाला वापरता आला पाहिजे.
जेव्हा फोक्सवॅगन कंपनीचा चाकणला कारखाना सुरू झाला, तेव्हा तिथे सर्वात आधी क्वालिटी रूम सेटअप झाली होती. त्यांच्या तत्कालीन सीईओचे ऑफिस प्लँटच्या सुरुवातीच्या काळामध्ये मेजरमेंट खोलीत होते. शॉप फ्लोअरवरून कोणतीही समस्या आली की ते कधीही त्यावर लगेच प्रतिक्रिया देत नसत. प्रथम ते स्वतः प्रत्यक्षात CMM अहवाल तपासत आणि विश्लेषण करीत आणि त्यानंतर पुढील कृती ठरविल्या जात. उच्च पदावरील माणूस जेव्हा डेटावर अधिक भर देतो, तेव्हा वेगळ्या पद्धतीची संस्कृती त्या कंपनीमध्ये तयार होत असते हे नक्की!

दीपक देवधर : गुणवत्तेचे भविष्यातील निकष काय असतील आणि त्या निकषांच्या संदर्भात आपल्या उत्पादांचा दर्जा त्याला अनुकूल होण्यासाठी काय करावे लागेल याविषयीची सविस्तर चर्चा आपल्यापुढे आली आहे. उद्यम प्रकाशन 'यंत्रगप्पा'च्या माध्यमातून अशाप्रकारचे अनेक जिव्हाळ्याचे विषय त्या त्या क्षेत्रातील तज्ज्ञांना या व्यासपीठावर बोलवून आपल्या वाचकांसाठी उलगडणार आहे. यासाठी अर्थातच आपला सहभाग आणि या गप्पा अधिक अर्थपूर्ण होण्यासाठी आपल्या सूचना यांचे स्वागतच आहे.

(शब्दांकन : सई वाबळे, साहाय्यक संपादक, उद्यम प्रकाशन प्रा. लि.)